(Bài này đăng trên tờ Tuổi Trẻ Cuối Tuần. Tuổi Trẻ Online bị đình bản 3 tháng; TTCT không có chỗ để đưa lên. Vậy nên bài được đưa lên blog sớm hơn thường lệ, thay vì chờ vài ba tuần ưu tiên cho bên báo).
Nguyễn
Vạn Phú
Xã
hội truyền thống xây dựng dựa trên niềm tin vào con người và các định chế do con người dựng nên – blockchain được
phát triển dựa trên giả định không thể tin ai. Thử nghĩ xem xu hướng nào sẽ
thắng thế và nên cổ vũ cho xu hướng nào?
Các
bài viết về blockchain thường dành ra cỡ một phần ba để giải thích blockchain
là gì. Người đọc ít khi vượt qua một phần ba này nên cái đọng lại trong nhiều
người là blockchain lắm phức tạp nhưng cũng lắm tiềm năng. Nói theo cách đơn
giản hóa nhất, blockchain là một cơ sở dữ liệu an toàn bậc nhất vì không ai có
thể can thiệp sửa chữa thông tin bên trong.
Vì là cơ sở dữ liệu nên blockchain có thể áp dụng trong nhiều
trường hợp như ghi nhận mọi biến động trong thị trường địa ốc một nước mà không
cần nhờ tới một bên thứ ba như công chứng viên hay cơ quan địa chính nhà nước chứng
thực. Nói cách khác những giao dịch giữa hai bên mà trước đây cần một bên trung
gian xác nhận đều có thể tiến hành bằng công nghệ blockchain và loại bỏ bên
trung gian. Đó có thể là mua bán chứng khoán, chi trả trong thương mại quốc tế,
đăng ký sở hữu tài sản như nhà cửa, xe cộ… Nói đến đây, ắt ai nấy đều thèm thuồng
cái sức mạnh vượt trội của blockchain, tưởng đâu một sớm một chiều nó sẽ thay đổi
cách tổ chức xã hội của cả nhân loại.
Lòng tin
con người là yếu tố quyết định
Thế nhưng bất kể biết bao hội thảo, biết bao bài thuyết trình,
biết bao bài viết ca ngợi ưu thế blockchain, thử hỏi đã có ai thấy một ứng dụng
phổ biến trong đời sống thực dùng nền tảng blockchain, ngoài các đồng tiền mã
hóa?
Trong ngành hàng không dân dụng, cơ chế máy bay tự lái đã
hoàn chỉnh đến độ các máy bay đời mới đã có thể tự cất cánh, hạ cánh. Nhưng cứ
thử hỏi liệu khách đi máy bay có chịu lên một chiếc máy bay không có phi công, có
lẽ không ai dám liều cả. Blockchain cũng vậy, cho dù nó tạo một cơ chế ghi nhận
quyền sở hữu nhà đất hoàn chỉnh, không ai có thể giả mạo, chỉnh sửa giấy tờ, liệu
đã có dân chúng nước nào giao phó hồ sơ nhà đất của họ cho blockchain? Đây là yếu
tố chưa thấy bài viết nào về blockchain đề cập và giải quyết.
Một trong những ứng dụng tiềm năng được ca ngợi nhất của
blockchain là “hợp đồng thông minh”, tức hợp đồng kỹ thuật số có nhúng những đoạn
mã “nếu… thì….” để sau đó hợp đồng có thể tự động thực thi khi các điều kiện đặt
ra được đáp ứng. Trước đây hợp đồng truyền thống dựa vào lòng tin của con người,
cộng với áp lực thực thi của xã hội, của luật pháp – tức dựa trên cả hàng ngàn
năm điều chỉnh, gây dựng lòng tin vào con người, lòng tin vào công lý. Nay chuyển
nó sang cho các đoạn mã làm nền tảng thực thi thì liệu có quá lạc quan khi cho
rằng con người sẽ chấp nhận “hợp đồng thông minh” hơn là hợp đồng được cả một hệ
thống luật dân sự bảo chứng? Liệu một công nghệ dựa trên giả định không thể tin
ai có thể thay thế các định chế dựa trên lòng tin vào con người?
Để dễ hình dung, hãy nhìn vào một ứng dụng cụ thể: blockchain
trong phát hành nhạc. Phát hành nhạc hiện đang trải qua những thay đổi tận gốc
rễ - thay vì bán đĩa ghi âm, ca sĩ có thể đưa bài hát của mình lên một nơi phát
hành trực tuyến như Apple Music hay Spotify nhưng cũ cũng như mới, ca sĩ đều phải
dựa vào bên trung gian để đưa sản phẩm đến người nghe và chịu mất hoa hồng. Blockchain
được kỳ vọng thay đổi điều đó bằng cách tạo ra một cơ sở dữ liệu chính xác ai sở
hữu gì; cộng với một dạng hợp đồng thông minh, kiểu nếu A chi trả 5 đồng thì được
nghe bài B ba lần – người ta cứ nghĩ sau này thính giả cứ trả tiền trực tiếp
cho ca sĩ, khỏi qua trung gian nữa. Vấn đề là lúc nào cũng có một lượng thính
giả đông đảo muốn nghe nhạc mà không mất tiền, họ sẽ ngó lơ hẳn blockchain như
hiện nay họ đâu thèm dùng Spotify hay Apple Music.
Ý tưởng loại
bỏ trung gian
Trở lại ứng dụng blockchain được triển khai duy nhất trong
thực tế - đồng tiền mã hóa mà khét tiếng nhất là bitcoin, ưu điểm lớn nhất của
nó là loại bỏ các trung gian như ngân hàng trung ương phát hành tiền, ngân hàng
thương mại ghi nhận các giao dịch hay các tổ chức thanh toán như Visa hay
MasterCard. Cái giá phải trả là sự biến động giá trị không ai chịu nổi, mỗi
giao dịch phải mất một thời gian lâu mới được xác nhận (mỗi giây Visa xử lý
60.000 giao dịch còn bitcoin tối đa chỉ được bảy giao dịch), nguồn năng lượng
khổng lồ cần có để tiến hành ghi nhận giao dịch… Trong khi đó chi phí cho các
bên trung gian là không đáng kể và quan trọng hơn, bên trung gian cũng là những
tế bào làm nên xã hội hiện đại, gạt bỏ chúng đi, cuối cùng chúng ta còn lại gì?
Thử nhìn lại các bên trung gian mà nền kinh tế số muốn loại
bỏ: Airbnb muốn loại bỏ các khách sạn để người thuê nhà liên lạc trực tiếp với người
có nhà cho thuê; Uber hay Grab loại bỏ các hãng taxi; các website thương mại điện
tử loại bỏ cửa hàng tạp hóa; robot loại bỏ công nhân; các trang đặt chỗ như
Booking.com loại bỏ đại lý… Cạnh tranh bằng cách đẩy một bên vào chỗ phải diệt
vong chưa chắc đã là phương thức bền vững. Blockchain chính là ứng dụng kinh tế
số hứa hẹn loại bỏ nhiều trung gian nhất, từ ngân hàng đến nhà môi giới, thậm
chí cả cơ quan nhà nước và chính phủ.
Sai sót do
con người
Chúng ta đã từng nghe các vụ hacker đột nhập đánh cắp
bitcoin rồi đánh sập các sàn giao dịch bitcoin như thế nào. Kể cũng lạ, người
ta từng khẳng định blockchain là không thể sửa đổi vậy hacker làm sao để đánh cắp
nếu không ghi nhận sự chuyển dịch sở hữu đồng bitcoin đánh cắp sang cho mình? Blockchain
do con người thiết kế, nhập dữ liệu đầu vào nên chắc chắn sai sót sẽ xảy ra.
Một trong những hợp đồng thông minh lớn nhất là một công cụ
đầu tư viết tắt là DAO, cho phép thành viên đầu tư trực tiếp bằng cách dùng
chìa khóa mã hóa riêng để bỏ phiếu nên đầu tư vào đâu. Như thế đây là quỹ đầu
tư không cần ban điều hành, không cần luật sư, không cần họp hội đồng quản trị.
Thế mà do một lỗi phần mềm DAO bỏ phiếu đầu tư 50 triệu đô-la, tức một phần ba
tổng quỹ vào một dự án sau đó được phát hiện là do các nhà lập trình dựng lên như
một dự án ma. Dù tranh cãi đây là do lỗi phần mềm hay do con người lợi dụng
công nghệ để tư lợi, sau cùng mọi người phải ngồi lại bỏ phiếu bằng cách truyền
thống để trả lại nguyên trạng, tiền ai về nhà nấy. Dân chuyên về blockchain cuối
cùng phải dùng lý trí để thực thi hợp đồng chứ không dựa vào sự “thông minh” của
máy móc nữa.
Sai sót tiềm ẩn lớn nhất là phóng đại những gì blockchain có
thể làm được, hay gán cho blockchain những ưu điểm thật ra của nơi khác. Ví dụ
người ta thường quảng bá, chi trả bảo hiểm y tế bằng blockchain là nhanh như chớp
trong khi bình thường phải mất 90 ngày để hãng bảo hiểm xử lý một yêu cầu. Cái
này là nhờ ứng dụng công nghệ vào quản lý chi trả bảo hiểm chứ không phải nhờ
blockchain. Nếu có tranh chấp hay có gian lận bảo hiểm thì blockchain cũng đành
chịu, không thể đẩy nhanh quy trình thanh toán. Tương tự hiện nay không hiếm các
lời rao chào hàng blockchain cho mọi ngành, mọi lãnh vực, kể cả nông nghiệp như
truy xuất nguồn gốc nông sản. Đây cũng chỉ là ứng dụng cơ sở dữ liệu kết nối với
mã QR dán trên sản phẩm chứ có liên quan gì đến blockchain?
Cuộc sống có những chọn lựa riêng của nó. Có thời cả thế giới
lao vào tranh cãi sẽ dùng định dạng gì, BluRay hay HD-DVD cuối cùng cả hai đều
bị bỏ xó. Thiết nghĩ những ồn ào chung quanh blockchain cũng thế, cuối cùng thế
giới sẽ chọn giải pháp riêng như kiểu chi trả qua điện thoại di động, chẳng cần
gì đến blockchain hay bitcoin. Cũng có thể bỗng xuất hiện một ứng dụng cất cánh
cho blockchain, tức một ứng dụng thành công bất ngờ, giúp phổ biến blockchain
nhanh chóng. Chưa ai biết được tương lai nhưng nên có thái độ hoài nghi để khỏi
bị lừa hay bị cuốn vào những lời chào hàng đắt đỏ.
Box
Giả định bạn muốn mua sách qua mạng. Giả định có một tác giả
dùng công nghệ blockchain, soạn hợp đồng thông minh để bán sách. Như vậy khác với
lối mua bán truyền thống, quẹt thẻ xong chờ họ gởi sách về nhà, nay bạn không
tin ai và người bán sách không tin bạn nên hai bên cậy nhờ hợp đồng thông minh.
Làm sao bạn đủ sức để rà soát cái hợp đồng thông minh này để xem có bị ông tác
giả kia lừa hết tiền trong thẻ? Vậy là cuối cùng, dù sử dụng hợp đồng thông
minh, bạn vẫn phải dựa vào những giả định: ông tác giả phải làm ăn đàng hoàng để
giữ uy tín, bạn bè đã mua sách như thế và trôi chảy, ông tác giả là người bạn
đã nghe danh và sách giá không bao nhiêu, chắc không ai nỡ lừa nhau. Đó là quyết
định dựa trên niềm tin chứ đâu phải dựa vào blockchain.
