Nhảy khỏi
vòng kềm tỏa của Facebook
Một
hôm có chàng trai buồn bã đến gặp vị thiền sư, nói: “Thưa thầy, không biết vì
sao dạo này tâm con bất định, suy nghĩ mông lung, không dứt khoát được chuyện
gì?” Thiền sư bèn đưa tay giật lấy chiếc điện thoại trong tay chàng trai, chưa
kịp nói gì thì chàng trai đã nhanh nhẩu thốt lên, như thể ngộ ra: “Thưa thầy
con hiểu rồi. Ý thầy nói con nên dùng Google để tìm hết mọi chân lý cuộc đời chứ
gì!” Thiền sư lắc đầu đáp: “Không, con. Ta chỉ muốn bảo con về tháo gỡ ứng dụng
Facebook đi mới mong tìm được sự thanh thản và minh triết”.
Gạt bỏ chuyện chọc cười sang một bên, rõ ràng hiện nay nhiều
người bỏ ra nhiều giờ cho Facebook nhưng chưa hiểu gì mấy về cơ chế hoạt động của
nó. Nếu bắt chước lối nói gây sốc của nhà sử học Yuval Harari, cũng có thể khái
quát, rằng mọi người không phải đang “chơi” Facebook mà Facebook đang biến mọi
người thành nô lệ, quần quật làm công không lương cho nó!
Yaval Harari, tác giả cuốn Sapiens, Lược sử loài người thì kiêu
khích, rằng đâu phải con người thuần hóa cây lúa mì; đúng ra cây lúa mì thuần
hóa con người. Chứ gì nữa: lúa mì bắt nhân loại lao động miệt mài để chăm sóc
nó, nhổ cỏ, bón phân, tưới nước; thậm chí sống quần cư quanh lúa mì để suốt đời
phụng sự cho nó.
Chúng ta thì tự hỏi, Facebook có chút giá trị nào không khi
không có ai thèm viết các dòng trạng thái rồi vào đọc tin tức của bạn bè, nhấn
thích, nhấn chia sẻ… Cái giá trị mấy chục tỷ đô-la của Facebook là nhờ cả hai tỷ
người đang miệt mài viết cho nó, biến nó thành cơ thể sống mà họ là các tế bào
nhiệt tình nhất. Và trong quá trình đó, Facebook đang tác động đến con người ở
nhiều góc cạnh không ai ngờ đến.
Nhốt con người trong
những bong bóng ngăn cách vô hình
Ai cũng bảo, ưu điểm lớn nhất của Facebook là kết nối mọi
người, bất kỳ ở đâu, bất kỳ lúc nào. Có đúng thế không khi cơ chế hoạt động của
Facebook dần dần sàng lọc để chỉ còn những nhóm cùng suy nghĩ, cùng quan điểm
chơi với nhau. Câu dọa thường thấy nhất là, đừng nói bậy, bị block (chặn) giờ. Riết
rồi trong danh sách bạn bè của một người không còn bóng dáng của người “bất đồng
chính kiến”, chỉ còn những kẻ “đồng thanh tương ứng”, thật lòng hay miễn cưỡng.
Đó là do người dùng chọn lựa nhưng quan trọng hơn Facebook
có những thuật toán rất tinh vi. Nếu để yên không sàng lọc, không người nào
hàng ngày có thể đọc hết những gì bạn bè viết hay chia sẻ trên Facebook.Sàng lọc
thì phải sắp xếp ưu tiên để làm biên tập viên vô hình cho người dùng.
Thế là, thấy
người dùng thích gì, chia sẻ gì vài lần là sau đó Facebook sẽ bày mâm bày bát
chủ yếu các món tương tự cho họ, ưu tiên cho cái gì vui vui, hấp dẫn, bắt mắt,
không cãi cọ. Vì thế người thích tiệc tùng sẽ thấy toàn các chia sẻ ăn chơi, người
thích du lịch sẽ thấy nhiều chia sẻ về thắng cảnh, người thích chính trị sẽ thấy
toàn các dòng trạng thái đầy trăn trở trước mọi chuyển biến của xã hội. Và dần
dà cái thế giới của Facebook mênh mông như thế nhưng lại gồm vô số các bong
bóng đóng khung người dùng, nhốt họ trong đó, với cái thế giới của riêng họ.
Thoạt đầu nhiều người hy vọng nền tảng Facebook sẽ mở rộng tầm
nhìn cho họ, giúp họ tiếp xúc với các quan điểm khác nhau, cọ xát với những lập
luận đối chọi. Thực tế việc tranh luận lành mạnh trên không gian Facebook gần
như là không thể, tất cả phải nhường bước cho sự cả vú lấp miệng em vì trên đó
cũng có những kẻ chuyên gây hấn, những kẻ hà dùa, những người to miệng thích bắt
nạt kẻ yếu hơn, y như trong đời thật, lại không có những ràng buộc mà nền văn
minh nhân loại dày công dựng nên để chi phối ứng xử của con người với nhau.
Cái hại lớn nhất của Facebook, vì thế, là củng cố thiên kiến
của mọi người một cách rất tinh vi vì cứ tưởng ai ai trên thế gian này cũng suy
nghĩ như mình. Hay nói cách khác, Facebook cho bạn thấy cái bạn muốn thấy,
thích đọc chứ không phải cái bạn nên thấy, nên đọc.
Thật giả lẫn lộn
Tin giả thời nào cũng có nhưng Facebook là mảnh đất màu mỡ
cho tin giả lan tràn. Trước đây những người cổ xúy cho thế giới phẳng thường ca
tụng các nền tảng như Yahoo 360° hay Facebook giúp trao quyền cho cá
nhân để một người bình thường có tiếng nói ngang bằng các tờ báo lâu đời khác. Nhìn
từ góc độ từng cá nhân như vậy thì quá đúng nhưng nhìn từ góc độ người tiếp nhận
thông tin thì sao? Các tờ báo có uy tín, đáng tin cậy không bao giờ khinh suất
đăng bậy một tin chưa kiểm chứng nhưng từng cá nhân thì lúc nào cũng sẵn sàng
đăng các dòng trạng thái được càng nhiều người đọc càng tốt. Có gì khoái hơn
đăng vài câu mà hàng loạt người vào đọc, thích và chia sẻ, tin càng giật gân
càng được chia sẻ nhiều.
Đó là cơ chế đẻ ra tin giả, tin bịa. Điều đáng buồn là bản
năng con người giúp lan truyền loại tin giả này, ai cũng muốn có gì đó mới, lạ,
độc, sốc để khoe với bạn bè. Ai cũng nghĩ nó vô hại vì đăng hôm nay, mai bị
phát hiện sai thì xóa và lúc đó lại nghĩ mình chỉ là một cá nhân nhỏ xíu, đâu ai
để ý.
Lâu dần tin tức của báo chí đàng hoàng, nghiêm túc, loại tin
mà cả đội ngũ làm báo bỏ công bỏ sức ra để đem về cho người đọc lại không thu
hút người đọc bằng các dòng trạng thái của từng cá nhân. Mỹ đang đau đầu vì tin
giả tác động đến cả cuộc bầu cử tổng thống của họ; các nơi khác đau đầu vì tin giả
từng phá hại thanh danh hay cả cuộc đời của nhiều cá nhân khác.
Theo tờ The Economist, Facebook thừa nhận trước và sau cuộc
bầu cử tổng thống Mỹ vào năm ngoái, 146 triệu người dùng có thể đã đọc những
thông tin sai lệch do phía Nga tung ra trên Facebook. Tờ này nhận định, thay vì
đem lại sự khai sáng thì mạng xã hội lại làm lan truyền độc chất.
Ngày xưa thuyết âm mưu cũng tồn tại, kiểu như Mỹ chưa hề đặt
chân lên mặt trăng hay người ngoài hành tinh đang sống giữa loài người nhưng chúng
ít phổ biến. Ngày nay các tay bơm thổi cho các thuyết âm mưu xoa tay hứng khởi
vì mỗi khi tung ra một thuyết mới là Facebook giúp họ chia sẻ, lan truyền chúng
khắp nơi. Và một khi mạng xã hội lôi kéo đủ một lượng người nào đó chia sẻ thì
báo chí chính thống phải nhảy vào, chứ đứng ngoài cuộc chơi lại mất thêm độc giả.
Kẻ phát hành báo chí
không được mời
Hiện nay Facebook là kênh phát hành báo chí trực tuyến cực kỳ
quan trọng. Các báo dù không muốn cũng phải thừa nhận vai trò phát hành này. Cuối
năm 2013, theo lời kể của tờ The Atlantic, Facebook âm thầm thử nghiệm quảng bá
cho các báo bằng cách dùng quảng cáo nội bộ lôi kéo người dùng “thích” các
trang Facebook của một số báo nổi tiếng. Bỗng chốc lượng người dùng vào đọc các
báo này tăng vọt mà không cần có động thái cải tiến nào cả. Các báo vừa thích vừa
lo sợ, than, Facebook nó làm chủ chúng ta rồi. Theo bàn tán của giới báo chí Mỹ
lúc đó, Facebook làm vậy để cạnh tranh với Twitter đang chiếm sự chú ý của báo
chí.
Mới đây Facebook lại thử nghiệm khóa các dòng thông tin người
dùng không cho các chia sẻ từ báo chí xuất hiện nữa; ai muốn hiện lên thì phải
trả tiền. Thử nghiệm này mới chỉ tiến hành ở sáu nước nhưng kết quả đã gây lo
ngại cho báo chí: lượng người đọc ở sáu nước này giảm sút nghiêm trọng. Theo nhiều
khảo sát, trên 60% giới trẻ đọc tin tức là dựa vào giới thiệu của bạn bè trên
Facebook; kết hợp với các loại hình như kết quả tìm kiếm trên Google, các nơi tổng
hợp tin như Google News (ở Việt Nam như Báo Mới) thì số phận các báo xem như do
người khác định đoạt. Gián tiếp nắm trong tay báo chí như thế, không lạ gì
Facebook dễ dàng tác động vào mọi khía cạnh của đời sống mọi người mà họ không
hề hay biết.
Sống chung với lũ
Dưới áp lực của người dùng Facebook phải đang điều chỉnh nhiều
thứ như cố dẹp bỏ tin giả. Họ đã nhiều lần thay đổi các thuật toán điều chỉnh sự
xuất hiện thông tin trên trang Facebook của người dùng. Facebook làm ra tiền nhờ
vào người dùng nên bằng mọi giá họ phải giữ chân người dùng trên Facebook nhiều
chừng nào tốt chừng đó. Vì thế, thay đổi gì thì thay đổi, ưu tiên của thuật
toán Facebook là làm sao mọi thứ bày biện bắt mắt bạn, làm bạn không rời, cứ cuộn
lên đọc tiếp. Cho nên đó vẫn sẽ là mảnh đất màu mỡ cho mọi tay chơi nghĩ ra đủ
cách để điều khiển bạn một cách vô thức, dù chỉ để thuyết phục bạn mua hàng.
Vì vậy khó lòng chống chọi lại các ảnh hưởng không như ý của
Facebook trừ phi xóa hẳn nó đi như lời khuyên của vị thiền sư kia. Còn vẫn
dùng, cách tốt nhất là chủ động bắt Facebook bày mâm bày bát theo kiểu có lợi
cho bạn như chọn theo dõi các nhóm có những hoạt động bạn quan tâm.Bấm thích một
hội những người thích một loại xe gì đó có thể đem lại cho bạn những thông tin
hữu ích hay bất ngờ về loại xe bạn cũng mê; bấm theo dõi một hội những người
cùng chia sẻ một thú vui sưu tầm vật gì đó, bạn khỏi cần vào các diễn đàn khó
theo dõi vì Facebook sẽ hiện thông tin lên cho bạn.
Hãy bấm thích thật nhiều cho các trang báo mà bạn tin tưởng
vào uy tín để tận dụng thuật toán của Facebook. Sẽ đến lúc Facebook phải dán
nhãn cho các nguồn thông tin đáng tin cậy, nguồn chưa kiểm chứng vì sẽ đến lúc
các nước đòi hỏi Facebook chịu một phần trách nhiệm cho những thông tin đăng tải
trên trang của họ như báo chí đang phải chịu trách nhiệm. Suy cho cùng Facebook
là tờ báo khổng lồ mà phóng viên là hai tỷ người dùng; chỉ có điều vì họ làm không
công nên Facebook phải chịu tốn tiền cho một bộ lọc để duy trì một độ tin cậy
nhất định cho tờ báo khổng lồ đó; bằng không quy luật cuộc sống bắt phải đẻ ra
một thứ khác để thay Facebook.
