Nói thêm: Bài viết ghi
lại quan sát của tác giả về các tờ báo mạng (chính thức) hiện nay tại Việt Nam so
với báo viết và tác động của sự khác biệt ấy lên người đọc và người viết. Quan
sát này không bao gồm các blog hay các loại diễn đàn khác.
Bên dưới có bổ sung hai ý kiến phản bác rất đáng lưu
ý.
“Đọc báo” –
giờ đã khác, viết báo cũng vậy
Một nhầm tưởng khá phổ biến. Cứ
nghĩ đọc báo mạng, người ta chủ động hơn trong chọn lọc thông tin để đọc. Không
hề có chuyện đó. Đọc báo trên mạng Internet đồng nghĩa với việc bị đám đông chi
phối, sự chọn lựa của cá nhân bị xóa nhòa và, quan trọng hơn cả, người đọc để
bản năng chế ngự và điều khiển việc chọn nguồn thông tin đầu vào.
Có lẽ đã đọc báo mạng, ít ai có
thời gian mở lần lượt từng trang web của từng tờ báo, chọn và đọc tin bài mình
thích. Đa phần sẽ lướt qua và dừng lại ở những điểm dừng rất hợp lý vì được
nhiều người chọn. Đó có thể là 10 tin bài đang được đọc nhiều nhất; 10 tin bài
được chia sẻ nhiều nhất. Chỉ với một chọn lựa này thôi, chúng ta đã trở thành
một cá thể hòa lẫn trong một đám đông vô danh. Và cái click chuột của chúng ta
lại giúp các tin bài có liên quan đến tình dục, vụ án, chuyện lạ, chuyện bất
thường chiếm ngự không gian mạng.
Người ta thường đọc báo mạng theo
giới thiệu của một ai đó. Vào Facebook thấy thiên hạ đang xôn xao vì một bài
báo, rất dễ click vào đó để tham gia đám đông tò mò; Mở email thấy ông bạn nồng
nhiệt khen ngợi hay hết lời mạt sát một bài khác, không lẽ không mở ra xem thử.
Các trang tổng hợp tin tức bằng các phần mềm tự động thường chọn bài theo tần
suất được đọc. Thế là tin được nhiều người đọc nhất lại chạy lên đầu, mở ra là
thấy liền, biểu sao càng không có thêm nhiều người đọc.
Cứ thế, đọc báo mạng có nghĩa
chúng ta chọn con đường “mì ăn liền” dễ chịu, xu hướng cộng đồng đang đọc gì,
biết gì, bàn gì, rất dễ nắm bắt, cứ dùng những công cụ kết nối có sẵn mà theo. Và
cũng rất dễ yên tâm chúng ta đang “theo dõi thời sự” một cách khoa học và chính
xác.
Hệ quả đầu tiên là có sự khác
biệt rõ rệt về cảm nhận thế giới bên ngoài giữa người chuyên đọc báo giấy và
người chuyên đọc báo mạng.
Người đọc báo mạng thấy cuộc đời
sao nhiều éo le, hình như chém giết tràn ngập, lừa đảo là chuyện cơm bữa, băn
khoăn lớn nhất của xã hội là chuyện tình dục, quan tâm lớn nhất của mọi người
là mọi động thái của các ngôi sao ca nhạc, phim ảnh hay người mẫu. Ảo tưởng này
từng thể hiện khi các ngôi sao này cứ tưởng ai cũng là người đọc báo mạng và ai
cũng chăm chú theo dõi xì-căng-đan của sao. Người đọc báo mạng cũng sẽ thấy
người viết sao giờ quá dễ dãi, dùng từ bừa bãi, viết câu không theo cú pháp;
các báo sao theo đuổi những đề tài nhảm nhí và người viết sao dễ dàng bịa
chuyện, bất kể hậu quả.
Trong khi đó người đọc báo giấy
sẽ có cảm nhận khác, nói chung họ sẽ thấy cuộc đời “bình thường” hơn nhiều so
với giới đọc báo mạng. Có lẽ khi còn thời gian để cầm tờ báo giấy lên, người
đọc nó ắt cũng có cuộc sống “bình thường” hơn người thường xuyên đi mây về gió trong
không gian mạng.
* * *
Người ta thường nói nồi cơm của
báo giấy (tức khách hàng quảng cáo) sẽ dần dần chuyển qua báo mạng hết. Đã có
đủ chiêu trò quảng cáo thu hút sự chú ý của người đọc báo mạng, từ quảng cáo
nhấp nháy trên trang tin đến quảng cáo nhảy chồm ra, cả hình lẫn tiếng, ở góc
màn hình, từ quảng cáo hiển thị đến quảng cáo dựa vào kết quả tìm kiếm. Nhưng
thực tế cho thấy quảng cáo trên báo mạng chỉ chiếm một tỷ trọng rất nhỏ trong
tổng doanh thu quảng cáo với mức tăng trưởng không đáng kể. Theo thống kê của
TNS Media, tổng phí quảng cáo trên tất cả các phương tiện truyền thông tại Việt
Nam năm 2011 đạt 16.357 tỷ đồng, trong đó Internet chiếm 4,89%, đạt giá trị chỉ
khoảng 800 tỷ đồng. Vì sao như vậy?
Vì nhà quảng cáo bỏ tiền ra khôn
ngoan lắm chứ không dễ bị thuyết phục bởi số lượng người vào đọc. Nối kết cái
đặc điểm của người đọc báo mạng nói ở phần đầu với chuyện trình ra quảng cáo để
thu hút người click chuột, chúng ta thấy xu hướng là người đọc báo mạng bị dẫn
dắt để bỏ qua quảng cáo. Người đọc tin bằng feeds
(một dạng tự động đẩy tin bài về thiết bị của người dùng) hoàn toàn không thấy
quảng cáo; người đọc bài qua giới thiệu chia sẻ trên Facebook, Twitter, blog
hay email cũng không dễ gì bị phân tâm bởi quảng cáo, nhất là khi họ vào các
mạng xã hội bằng thiết bị cầm tay.
Một đặc điểm của báo mạng là
cạnh tranh nhau thu hút người xem và bởi đám đông vô danh thường đầu hàng bản
năng nên đa số người xem sẽ tò mò thích chuyện phòng the, chuyện đâm chém. Đây
là cuộc cạnh tranh cùng nhau xuống đáy xem thử ai bạo gan hơn, đến nỗi nhiều
loại bài được đọc nhiều nhất trên một số báo mạng nghe không khác gì truyện
khiêu dâm là mấy. Cuộc đua xuống đáy này không thu hút được nhà quảng cáo và
không sớm thì muộn cũng bị người đọc mệt mỏi chán chường quay lưng. Nhà quảng
cáo khôn ngoan lánh xa loại tin bài khiêu khích, giật gân khi tình cảm của
người đọc dễ dàng xoay trở bất ngờ.
* * *
Thế giới báo in, báo mạng đang
trải qua nhiều thay đổi, ngày càng ít người chịu đọc báo giấy bởi công cụ để
đọc báo mạng ngày càng nhiều, ngày càng dễ tiếp cận và ngày càng rẻ. Người viết
báo giấy chỉ còn một cách an ủi: dù sao sự thay đổi chỉ nhắm vào phương tiện
chuyển tải thông tin còn bản thân người sản xuất ra và truyền đạt thông tin vẫn
cần thiết dù ở thời nào. Vấn đề là tìm cách thích ứng với hoàn cảnh mới trên một
phương tiện mới.
Không đúng. Thế hệ người viết
báo giấy với những quy tắc như kiểm chứng thông tin, sự chừng mực không đuổi
theo sự giật gân câu khách, sự kiềm chế trong lựa chọn đề tài, sự đánh giá thế
nào là tin đáng đưa… sẽ bị thải loại trong thế giới báo mạng. Bởi báo mạng với
những yêu cầu khác hẳn sẽ tạo ra một thế hệ người viết mới. Các yêu cầu nhanh,
gọn, thẳng, được họ đáp ứng. Các giá trị như số người đọc, sự đáp ứng những
phản hồi nhanh chóng được tôn trọng. Và thế hệ người viết này sẽ không tiếp
nhận thế hệ người viết báo giấy. Bởi phương tiện chuyển tải thông tin thay đổi
thì con người trong hệ thống phải thay đổi theo.
Trong lúc đó người đọc báo mạng
tham gia vào quá trình tạo ra thông tin. Đó không chỉ là phần nhận xét
(comment) cuối tin bài. Đó còn là cái click chọn lựa, đẩy tin này lên trên danh
sách được đọc nhiều nhất; là nhận xét đi kèm khi giới thiệu một bài trên
Facebook. Bất kể người đọc có nhiều bạn bè hay không, họ đọc, nhận xét và giới
thiệu – thế là đủ với thế giới ảo của họ. Sự tương tác giữa hai giới này sẽ đẩy
báo mạng đi về đâu – không ai có thể đoán trước được. Chỉ có một điều chắc chắn
– đọc báo, giờ đã khác xưa!
Nhận xét của hai người bạn:
+ Anh "hoài cổ" rồi,
như Khổng Tử cứ than là "đạo nhà Chu đã
suy rồi" ấy. Từ những thông cáo viết tay, cho đến thông cáo in khắc bản,
cho đến báo in, rồi báo điện tử, rõ ràng mức độ "dân chủ" càng ngày
càng tăng; những kẻ thấp cổ bé miệng nhất theo những tiến bộ của kỹ thuật
truyền thông càng ngày càng dễ có thêm tiếng nói. Hiệu ứng lề là việc không
tránh khỏi. Từ hồi in khắc bản chẳng đã có dâm thư rồi đấy sao?
Những ai đọc "đàng hoàng"
hồi chỉ có báo giấy giờ cũng sẽ đọc đàng hoàng trên internet (dù thỉnh thoảng
cũng có liếc qua cái cô ca sĩ hở vòng một vòng ba kia tí xíu :-)). Những người
đọc ngôi sao chấm nét hay cái loại tương tự, ngày xưa chắc chắn chỉ đọc báo Công an - Tuổi Trẻ còn chưa ngó tới nói chi đến TBKTSG.
Hệ số chi phí của hiệu ứng lề
này bây giờ, tức tổng thời gian mà xã hội bỏ ra cho những thứ vô bổ như
"liếc-qua-cái-mông-cô-ca-sĩ" và "nhìn-chằm-chặp-vào-đó"
chia cho tổng chi phí truyền thông có lẽ sẽ cao hơn hồi còn báo giấy chút ít,
nhưng đó chính là "chi phí của dân chủ". Chi phí để "nói"
nhiều hơn, dù vô bổ, sẽ giúp giảm chi phí "làm" và chủ yếu là chi phí
để "sửa sai".
Nhưng quả thật, đúng là có một
điều ngậm ngùi khi có kỹ thuật in khắc bản, là nỗi ngậm ngùi của những người
chép sách.
+ Bài viết dựa trên nhiều giả
định hơn là chứng cứ và sự kiện. Chuyện chủ động lọc thông tin hay là bị giới
hạn thông tin đã được lọc trước là câu hỏi lớn mà nhiều nghiên cứu vẫn
"đánh nhau" đùng đoàng vì không tìm được chứng cứ thuyết phục để hậu
thuẫn cho kết luận có phải thế hay là không phải thế. Cả ba mặc định của anh -
bị đám đông chi phối, chọn lựa bị xóa nhòa,
và bản năng chế ngự - thật ra đều là giả định cả. Đó là chưa kể, theo em, đây
là góc nhìn elitist ;-) "Thường đọc... theo giới thiệu của một ai đó"
cũng là một giả định.
Cách tiếp cận của bài. Em hiểu ý
anh muốn dẫn dắt người đọc đến đâu qua bài này. Nhưng em thấy lựa chọn cách
viết này không ổn. Nếu muốn đi theo con đường định chuẩn, muốn làm cho thực
trạng thay đổi, thì có thể viết về chuyện báo chí điện tử có thể "hướng
dẫn" dòng quan tâm của người đọc về đâu bằng cách sử dụng hệ thống xếp
hạng như thế nào. Các thuật toán chọn thứ tự của Google News không đơn thuần là
cứ người đọc nhiều là hiện lên trên đầu, có hàng trăm yếu tố khác được bao gồm
trong thuật toán đó (uy tín của người viết, của tờ báo, vai trò của thời điểm,
địa điểm, tương tác với độc giả, với đồng nghiệp…).
Còn nếu muốn chọn góc nhìn nói
về thực trạng để giúp mọi người "tỉnh ngộ", trước hết phải thuyết
phục được thực trạng ấy là có thật và đáng lo (có thể nhìn thấy như vậy, nhưng
không có một nghiên cứu thật sự thì làm thế nào biết được chính xác? - ít nhất
cũng là một nghiên cứu ngắn gọn thôi của người viết cho một số độc giả ngẫu
nhiên). Hai là phải thuyết phục được là động cơ đọc báo mạng hiện nay của đa số
người đọc là "mì ăn liền" - lại phải nghiên cứu ;-)
Ba là hệ quả - lại cũng phải
nghiên cứu, không thì làm thế nào biết được là nhãn quan do đọc báo mạng và
nhãn quan do đọc báo giấy nó khác nhau? Mà nếu nó khác nhau thì đó là do số
người đọc khác nhau từ đầu hay là vì đọc báo mạng mà bỗng nhiên nó khác đi?
