Khi người
giàu không muốn khóc
Giáo sư Douglas Rushkoff là lý thuyết gia truyền thông nổi
tiếng. Một hôm ông được mời đến nói chuyện tại một khu nghỉ dưỡng cực kỳ sang
trọng với một khoản thù lao bằng cỡ nửa năm lương giáo sư. Ông cứ nghĩ sẽ hé lộ
một số trực giác của ông về “tương lai công nghệ” cho khoảng một trăm giới chủ
ngân hàng đầu tư nên nhận lời.
Trước đây những lần nói chuyện như thế đều kết thúc bằng phần
hỏi đáp, trong đó khán giả thích nghe về các từ công nghệ đang thời thượng như
blockchain, in 3D, công nghệ sinh học… nhưng không phải để hiểu chúng một cách
cặn kẽ - họ chỉ muốn biết có nên đầu tư vào các xu hướng đang nổi lên đó không!
Lần này ông rất ngạc nhiên khi, thay vì đeo micro bước lên
sân khấu, ông được dẫn vào một chiếc bàn tròn đơn sơ có sẵn năm tay đàn ông,
toàn là kẻ giàu sụ – là tầng lớn trên trong thế giới của các quỹ đầu cơ. Sau
màn chào hỏi ban đầu, ông biết ngay họ không một chút quan tâm đến đề tài ông
chuẩn bị sẵn về tương lai công nghệ - họ đến, trong đầu có sẵn những câu hỏi của
riêng họ.
Thoạt tiên là các câu vô hại: Máy tính lượng tử có thật
không? Tiền ảo nào sẽ thắng? Nhưng dần dần các câu hỏi để lộ ra mối lo canh
cánh ngày đêm của họ: Vùng nào sẽ ít bị ảnh hưởng bởi khủng hoảng khí hậu, New
Zealand hay Alaska? Có phải Google đang thật sự xây dựng một máy tính để tải nhận
thức của nhà khoa học nổi tiếng Ray Kurzweil lên không? Dịch chuyển như thế thì
ý thức của ông ta còn tồn tại hay không? Cuối cùng CEO của một tập đoàn chuyên
môi giới chứng khoán hỏi câu then chốt, ông ta đã xây gần xong hệ thống hầm ngầm
dưới lòng đất, “Làm sao để tôi vẫn kiểm soát được lực lượng bảo vệ sau khi xảy
ra biến cố?”
Người ta thường bảo người giàu cũng khóc là hoàn toàn đúng
trong trường hợp này. Nếu xảy ra biến cố, tức một từ chung cho cuộc khủng hoảng
sẽ diễn ra trong tương lai, có thể là thảm họa môi trường, bất ổn xã hội, nổ
bom hạt nhân, virus hủy diệt hay robot nổi loạn tiêu diệt mọi thứ thì tiền bạc
và quyền lực cũng không giúp được gì nhiều. Nhưng người giàu không muốn khóc, họ
đang tìm cách để đối phó.
Họ hình dung xây được hệ thống ngầm vững chải, có hàng rào bảo
vệ ngăn chận đám đông điên cuồng bên ngoài nhưng làm sao dùng tiền để mua bảo vệ
vì tiền lúc đó là mớ giấy loại. Đâu có gì ngăn cản bảo vệ tự bầu lãnh đạo rồi
chiếm lấy hệ thống? Bắt bảo vệ mang đai kỹ luật chìa khóa do họ cất giữ? Hay chế
tạo robot làm bảo vệ?
Đến đây thì Douglas Rushkoff bừng tỉnh. Đối với 5 tay đàn
ông này, điều họ đang bàn chính là tương lai công nghệ như kiểu Elon Musk đòi
lên sao Hỏa sinh sống, Peter Thiel đòi trường sinh bất tử hay Sam Altman và Ray
Kurzweil tải nhận thức lên siêu máy tính để trường tồn. Với họ tương lai công
nghệ xoay quanh một từ: thoát thân.
Vì sao ra nông nổi này? Còn đâu thế giới tươi đẹp đầu thập
niên 1990 khi tương lai kỹ thuật số mở ra những chân trời mới để cải thiện cuộc
sống của nhân loại. Lúc đó những người đi tiên phong nhìn thấy một tương lai bao
dung hơn, công bằng hơn, ai cũng như ai trước công nghệ. Đáng tiếc những nhóm lợi
ích trong kinh doanh lại thấy cơ hội làm tiền, các thương vụ phát hành cổ phiếu
để bán cái tương lai đó cho công chúng. Cả thế giới lên cơn sốt khởi nghiệp làm
giàu, ai cũng thế nên không còn ai băn khoăn áy náy về mâu thuẫn đạo đức và tiền
bạc. Ai đi ngược lại trào lưu công nghệ đều bị gán nhãn bảo thủ.
Douglas Rushkoff bừng tỉnh nhưng thật ra thế giới đã biết từ
lâu con đường khai thác công nghệ một cách sai lạc mà chúng ta đang theo đuổi. Thị
trường tập trung không chút khoan dung, đầy dẫy tính bóc lột tổ chức theo kiểu
hệ thống siêu thị Walmart khi được bổ sung sức mạnh kỹ thuật số thì biến thành
một thứ còn ghê gớm hơn, mất tính người hơn: Amazon. Công ăn việc làm, không
còn chút sáng tạo, lại được chẻ nhỏ ra để tự động hóa, cho máy dần thay người.
Cả xã hội lao vào các nghề mang tiếng là lao động tự do nhưng thực chất bị sức
ép công nghệ bóc lột ngày càng nhiều hơn như lái xe cho Uber, giao hàng cho các
trang thương mại điện tử. Văn hóa mua sắm ở các tiệm chạp phô địa phương bị xóa
sổ không thương tiếc.
Thế nhưng con người không chịu bỏ thời gian suy nghĩ về cách
điều chỉnh để công nghệ chung sống với mình, họ lại biến thành các triết gia, lẩn
thẩn tự hỏi: Sau này có nên cho trẻ em cấy não để biết thêm ngoại ngữ? Nhân
viên giao dịch chứng khoán cho uống thuốc thông minh thì có sòng phẳng không? Xe
tự lái nên ưu tiên cho mạng sống người ngồi trong xe hay khách bộ hành? Các thuộc
địa trên sao Hỏa có nên được cai trị theo thể chế dân chủ không? Thay đổi DNA
có làm hư bản sắc của tôi không? Robot có quyền như người không? Thật là các
câu hỏi sang trọng.
Tệ hại hơn, tiến bộ công nghệ được tô đậm nhờ vắt kiệt môi
trường và người nghèo. Hàng triệu triệu máy tính và điện thoại thông minh được
sản xuất nhờ sức lao động giá rẻ; nhờ kim loại, đất hiếm khai thác lên thì phá
hủy môi trường sống của nhiều cộng đồng. Khi thải loại chúng, nước nghèo trở
thành bãi thải chứa rác độc hại nơi trẻ em quần quật phân loại, lựa rác để bán
lại các thứ tận thu cho nhà sản xuất, lại thuê người biến chúng thành các món đồ
công nghệ thời thượng đắt tiền.
Suy nghĩ theo hướng nhắm mắt làm ngơ các vấn đề xã hội bức bối
để cao đạo luận bàn các vấn đề triết lý, riết rồi chúng ta sẽ nhìn không gian
chúng ta đang sống theo kiểu: con người là thủ phạm mọi vấn nạn còn công nghệ sẽ
là lời giải (nhân vật người máy Smith trong phim Matrix từng bảo con người là dịch
bệnh, là ung thư của trái đất này và ta là thuốc chữa). Từ đó mới có những suy
nghĩ tải nhận thức lên siêu máy tính, đẻ ra một loại người lai máy để nhân loại
bước vào một kỷ nguyên mới, lột bỏ lớp vỏ đầy tội lỗi và phiền muộn chỉ để lại ý
thức không bao giờ hư hỏng lên một lớp vỏ mới do công nghệ tạo ra.
* * *
Trở lại buổi nói chuyện với 5 tay chủ ngân hàng đầu tư giàu
có, đang lo cho tương lai có biến không kiểm soát được, Douglas Rushkoff khuyên
họ, cách điều khiển lực lượng bảo vệ hiệu quả nhất là đối xử thật tốt với họ,
ngay từ bây giờ. Phải xem bảo vệ như người thân trong gia đình. Và họ càng mở rộng
cách ứng xử như thế từ bảo vệ ra các nhân viên khác, đến đối tác, chuỗi cung ứng
và toàn xã hội thì lúc đó đâu còn lo xã hội có biến.
Rushkoff viết: “Họ mỉm cười khi thấy tôi lạc quan nhưng họ
không bị lời tôi thuyết phục. Họ chẳng quan tâm đến cách phòng tránh tai họa vì
họ tin chúng ta đã đi quá xa. Bất kể tiền bạc và quyền lực họ đang có, không ai
tin họ có thể tác động lên tương lai nữa. Họ chỉ đơn thuần chấp nhận kịch bản xấu
nhất và rồi đem hết tiền bạc và công nghệ mà họ có thể huy động để bảo vệ chính
họ - đặc biệt khi họ không thể kiếm một chỗ trên con tàu phóng lên sao Hỏa”.
Dù sao với người bình thường như chúng ta, ít ra không có đủ
nguồn lực để lo giành chiếc vé lên sao Hỏa hay đủ tiền thuê mướn bảo vệ ngay từ
đầu, còn khá nhiều chọn lựa cho tương lai. Rushkoff nói chúng ta có thể phó mặc
để trở thành một đơn vị tiêu dùng như những kẻ đứng sau công nghệ mong muốn hay
chúng ta có thể tin rằng có một lối sống hài hòa với công nghệ đợi chúng ta tìm
ra. Bản chất con người không phải là mạnh được yếu thua, có tiền thì khỏi khóc,
có tiền là có lối thoát. Bản chất của con người là sống chết cùng nhau. Nên
tương lai của loài người có ra sao thì tất cả đều phải cùng chia sẻ cái tương
lai ấy.
