Từ một
cách làm từ điển mới…
Người lớn thường “hù dọa” nhau bằng câu chuyện: đến 80% công
việc của năm 2030 nay vẫn chưa xuất hiện, vậy ngay bây giờ phải dạy các em ra đời
vào lúc đó, tức nay đang ngồi trên ghế nhà trường chuyện gì, kỹ năng gì, kiến
thức nào.
Nói cách khác, có thể vào năm 2030 vẫn là những nghề bác sĩ, kỹ sư,
thầy giáo, chuyên viên tiếp thị, nhân viên ngân hàng… nhưng nội dung công việc
phải làm hàng ngày sẽ hoàn toàn khác bây giờ, sẽ phải vận dụng những kiến thức,
kỹ năng nay chưa tồn tại. Nền giáo dục sẽ phải dạy gì bây giờ?
Một nghề
lụi tàn
Hãy cùng nhau nhìn vào chuyện làm từ điển như một minh họa. Nghề
làm và in từ điển trên giấy đang ngày càng mai một. Bây giờ không ai chịu lật
cuốn từ điển dày cộp cả ngàn trang, mày mò đến đúng từ cần tra cứu; họ sẽ lên mạng
hay mở ứng dụng gõ từ cần tìm để có ngay kết quả. Nhưng cũng như nghề báo, từ
điển đưa lên mạng không thể bán để thu tiền ngoài một ít ô quảng cáo. Chính vì
thế các cuốn từ điển Anh Việt, Việt Anh hiện nay, là nền tảng cho các cuốn từ
điển trực tuyến đều lạc hậu ít nhất vài chục năm. Sự lạc hậu, đôi lúc dẫn tới
sai sót có thể là nguyên nhân của nhiều trường hợp “thảm họa dịch thuật” vì người
dịch chỉ biết bám vào nghĩa ghi trên từ điển.
Dĩ nhiên các từ mới phổ biến như “meme” làm sao kỳ vọng
các từ điển Anh Việt đưa vào kịp thời nhưng ngay cả các từ đã trở nên quen thuộc
trong hai chục năm qua cũng vắng bóng trong các cuốn từ điển này hoặc chỉ ghi
nhận nghĩa cũ của chúng. Từ “swipe” có thời rất phổ biến với nghĩa quẹt
thẻ, nay “swipe” còn là quét ngón tay qua màn hình điện thoại và giới trẻ
giờ nói “swipe right” là hiểu ngay đang dùng ứng dụng hẹn hò Tinder và
đã “chấm” được một ai đó.
Các từ điển trực tuyến người viết có điều kiện truy cập
và dùng thử đều không có các nghĩa này (chỉ liệt kê các nghĩa “cú đánh mạnh
và liều”, “vụt, đập” một cách máy móc, sao chép của nhau). Đó là một
ví dụ chọn ngẫu nhiên; hầu như có thể nêu hàng ngàn ví dụ như thế; hỏi sao người
học tiếng Anh không bối rối lúng túng vì câu nào họ dùng từ điển hòng hiểu cho
trọn vẹn đều trở nên mơ hồ hơn.
Nguyên nhân là do không ai bỏ công ra ngồi biên soạn từ điển
một cách công phu như ngày xưa nữa. Làm từ điển không phải là chuyện dễ, bộ máy
biên soạn các cuốn từ điển nổi tiếng trên thế giới có cả một bộ máy đồ sộ đứng
đằng sau. Một khi không còn động lực tài chính, rất khó tổ chức được một bộ máy
như thế, bắt đầu bằng nguồn dữ liệu thô, thu gom hết mọi từ có nghĩa mới, cách
chúng xuất hiện trên các văn bản, sàng lọc, tinh chỉnh và chọn những điều lắng
đọng lại để liên tục cập nhật vào một cuốn từ điển ngày càng dày. Công sức một
người không làm nổi chuyện này; còn hợp tác biên soạn từ điển hầu như chưa thấy
tổ chức nào đứng ra làm một cách nghiêm túc.
Cách làm
từ điển “nhân dân”, vừa hay vừa còn sai sót
May mắn thay thế giới công nghệ làm nảy một phương cách khác
– tận dụng công nghệ và trí tuệ đám đông để biên soạn từ điển. Đó chính là cách
tiếp cận của dự án từ điển trực tuyến Glosbe (glosbe.com cho mọi ngôn ngữ hay
vào ngay từ điển Anh Việt tại vi.glosbe.com). Có thể xem đây là một dạng từ điển
bách khoa Wikipedia nhưng chuyên về dịch qua lại giữa hàng chục ngôn ngữ, trong
đó có Anh Việt và Việt Anh. Vì được tổ chức theo dạng Wikipedia nên Glosbe có những
điểm mạnh đi kèm với những điểm yếu y như Wiki vậy.
Điểm mạnh đầu tiên là Glosbe
đã biết tận dụng khái niệm “translation memory” (bộ nhớ dịch) để trình
bày mọi câu ví dụ có từ đang được tra cứu. Họ tải vào bộ nhớ của họ cả triệu
trang dữ liệu đã từng được dịch nên mỗi khi có ai tra vấn nghĩa của một từ, họ
trích từ bộ nhớ này mọi lần từ đó xuất hiện trong ngôn ngữ nguồn, kèm theo là câu
dịch theo ngôn ngữ đích.
Với một người làm nghề biên dịch có gì sướng hơn là đang băn
khoăn cách dịch một từ lại được cung cấp hàng chục ví dụ người ta từng dịch từ
đó như thế nào. Còn gì thích thú hơn khi đi truy tìm nghĩa của một từ mà các từ
điển trên mạng không có lại được bày biện đủ cả nghĩa lẫn cách dùng, lẫn cách dịch.
Theo giới thiệu của Glosbe, dự án này bắt đầu từ giữa năm
2011, bộ khung và phần mềm chạy ẩn đằng sau là do hai nhà lập trình người Ba
Lan làm ra còn nội dung là do đóng góp của cả một cộng đồng to lớn. Glosbe là từ
điển đa ngôn ngữ (đến nay đã có 7.000 ngôn ngữ được hỗ trợ), dữ liệu thô lấy từ
các nguồn mở, các cơ sở dữ liệu miễn phí và do người dùng đóng góp (hiện đã có
hơn 1 tỷ câu được dịch). Riêng từ điển Anh Việt đã có hơn 100.000 cụm từ và gần
3 triệu câu được dịch. Người dùng có thể đăng ký tài khoản để đóng góp câu dịch
mới hay tải lên cả cuốn sách hay tài liệu mình từng dịch để đưa vào bộ nhớ
chung; họ cũng có thể chỉnh sửa các câu dịch sai.
Glosbe đặc biệt hữu dụng khi chúng ta muốn dịch luôn cả cụm
từ, điều mà các từ điển trực tuyến hiện nay còn rất yếu. Thử lấy hú họa câu
trong một bài báo của Paul Krugman đăng trên New York Times, ví dụ câu:
“What still hangs in the balance is the outcome”. Thử tra các từ điển thông
thường, không thể nào tìm ra nghĩa của cụm từ “hang in the balance” tất
cả đều báo không tìm ra. Glosbe cho ngay hàng chục câu có cụm từ này, với cách
dịch khác nhau; nhờ nghĩa tiếng Anh tương đương “To be in a precarious
situation, unsure of the future”, người dùng sẽ chọn được cách dịch khá tốt
là “treo lơ lửng”, “bất phân định”.
Với văn nói hay các lời thoại trong phim ảnh, từ điển Anh Việt
bình thường hiện nay bó tay trong nhiều trường hợp. “It’s your call” – gõ
nguyên cụm này thì từ điển báo không tìm thấy, gõ từ “call” thì ra hàng
chục nghĩa tìm mãi cũng không biết nên áp nghĩa nào. Với Glosbe, bạn sẽ được
cung cấp ngay cách dịch “Tùy anh thôi”, “Cậu quyết định đi”, “Quyết
định là ở bạn”… tùy bạn muốn chọn câu nào cũng được.
Dĩ nhiên, như đã nói ở trên, thu gom cả thượng vàng hạ cám ắt
sẽ có câu dịch sai xuất hiện. Ví dụ “She’s got a point” bên cạnh câu dịch
đúng là “Bà ấy có lý đấy” vẫn có những câu tào lao nổi lên, kiểu “Cô ấy
có một điểm”! Nói cách khác những thảm họa dịch thuật từng xuất hiện ngoài
đời thì cũng xuất hiện trong bộ nhớ của từ điển Glosbe. Glosbe thu gom rất tốt nhưng
thiếu sàng lọc, tinh chỉnh nên vẫn còn nhiều hạt sạn lớn. Thế mạnh cũng chính
là điểm yếu của cách làm từ điển theo kiểu Globse: đầu vào bị lỗi thì ắt đầu ra
cũng bị lỗi theo. Kho bộ nhớ dịch Anh Việt bên cạnh những câu dịch hoàn chỉnh,
tuyệt vời cũng có những câu dịch cẩu thả, bỏ sót và dịch sai nữa. Điều này phản
ánh khá đúng tình hình dịch thuật của nước nhà.
Vấn đề là
tìm cách sống với nền kinh tế kỹ thuật số
Kỹ năng của một người sống trong thời đại hiện nay là biết
làm công việc sàng lọc, gạn đục khơi trong cho rất nhiều dịch vụ, sản phẩm chứ
không riêng gì chỉ khi sử dụng từ điển Glosbe. Thuê nhà Airbnb rất thuận tiện,
nhiều nơi có cả căn bếp để người thuê nấu ăn chứ không chỉ là căn phòng lạnh lẽo
như ở khách sạn. Thế nhưng nếu không rà soát cẩn thận, rất dễ rơi vào tình huống
bị lừa vào giờ phút chót. Đi xe Grab còn gì hiện đại hơn khi chỉ cần bấm nút,
xe đến tận nơi nhưng cũng nhiều người gặp phải chuyện bực mình, phiền toái vì tài
xế Grab. Mua hàng qua mạng giúp khỏi chạy ngoài đường phố vừa kẹt xe vừa bụi bặm
nhưng mua qua mạng cũng dễ mua nhằm hàng dỏm, hàng không đúng như quảng cáo.
Tính
hai mặt của thế giới mạng rất rõ: chẳng hạn mạng xã hội giúp kết nối, giúp biết
được mọi ngóc ngách của cuộc sống nhưng người dùng cũng dễ bị tác động, tin sái
cổ vào tin giả, tin bịa. Không thể tự cô lập, không dùng những sản phẩm của thời
đại công nghệ đem lại nhưng cũng không thể ngây thơ tin hết vào sự hào nhoáng,
hiện đại của công nghệ. Nếu có cách tiếp cận như thế, người dùng sẽ an tâm mở từ
điển Glosbe ra xài, biết cái nào tin được, cái nào cần kiểm chứng, đối chiếu với
nguồn khác.
Từ câu chuyện từ điển lạc hậu và cách tiếp cận hoàn toàn mới
của dự án Glosbe, người viết bỗng nghĩ nếu sau này các kỹ năng hành nghề sẽ biến
đổi; bác sĩ sẽ không còn chẩn bệnh, cho toa điều trị mà chỉ còn đóng vai trò
giao tiếp với bệnh nhân, việc chẩn đoán đã có máy làm; nhân viên ngân hàng không
còn ngồi sau quầy để giải quyết từng khách đến rút tiền, chuyển tiền vì tất cả
giao dịch thực hiện qua ứng dụng… con người của tương lai cần nhất là một tư
duy độc lập, biết nhận định đúng sai, khả năng phản biện hết mọi dữ liệu đầu
vào, khả năng phân tích, tổng hợp và chọn lọc dữ liệu cần cho mình.
Khi đó môn
toán giúp học sinh học tư duy lô-gich, môn văn giúp các em đọc hiểu giữa hai
hàng chữ, môn đạo đức giúp xây dựng lòng bao dung, sự trung thực… tất cả các
môn nhắm tới đào tạo một con người có óc sáng tạo, trí tưởng tượng và sự miễn
nhiễm trước các cạm bẫy của thế giới công nghệ mà dù muốn dù không các em phải
tiếp xúc.
