Ủa, tích hợp
đâu phải vậy
Hồi ức về mười năm đi dạy của tôi gói gọn trong hai chữ
"giáo án" hay đúng ra là ba chữ "cháy giáo án". Lúc mới vào
nghề dạy, tôi phản đối ghê lắm – cứ nghĩ miễn sao người thầy truyền đạt đủ lượng
tri thức đã ghi rõ trong chương trình còn hàng ngày, hàng tiết ông ta dạy như
thế nào thì kệ ông ta chứ. Phải để cho ông ta có thời giờ, lúc hứng lên kể chuyện
cho học trò mình nghe chuyện đời, chuyện thế sự, lúc bực mình đem học sinh ra mắng
cho chúng nó khá lên. Phải để ông ta nhấn nhá phần này thật dài, lướt qua phần
kia hay có phần giao hẳn cho học sinh tự về nhà tìm hiểu.
Không được! Lúc đó mọi giờ, mọi phút lên lớp của người thầy đều
được vạch lộ trình sẵn; mọi câu, mọi ý đều được ghi rõ ra; thậm chí bao nhiêu
phút dành cho học sinh trả bài cũng phải lường trước – tất cả nằm trong một bản
vẽ chi tiết gọi là giáo án.
Riết rồi quen, không còn phản ứng gì đã đành mà thói quen dựa
vào giáo án mới dạy suôn sẻ lại hình thành. Sách giáo khoa là pháp lệnh - lỡ sách có in sai cũng phải chờ đính chính từ
cấp có thẩm quyền – người thầy không được tự tiện sửa sách. Người thầy như một
cái máy dạy được lập trình sẵn như lời một đồng nghiệp miêu tả - "dạy đồng
phục".
Nay bỗng dưng đọc báo thấy miêu tả hoạt động dạy học dưới cái
tên "tích hợp" sao nghe như một thái cực khác. Một chuyên gia ngành
giáo dục nói: "Có thể nêu ngắn gọn ưu điểm của việc tích hợp là tránh được
chồng chéo, trùng lặp về nội dung kiến thức, đặt nội dung của các môn học trong
một môn sẽ có tác dụng bổ sung, hỗ trợ và làm sáng tỏ cho nhau khi cùng hướng đến
một mục tiêu chung".
Nghe thì quá hay nhưng, ông chuyên gia ơi, người thầy bị bắt
dạy theo kiểu "đồng phục" một thời gian dài rồi nay yêu cầu họ chủ động
"dạy học tích hợp liên môn" rồi "dạy học qua trải nghiệm sáng tạo"
– chẳng khác gì đẩy một người không biết bơi vào con sông chảy siết và nói
"cứ bơi mạnh dạn đi". Không tin cứ thử khảo sát 100 người thầy để coi
họ hình dung dạy tích hợp là dạy cái gì, dạy như thế nào. Nếu cứ ép dạy theo kiểu
tích hợp sẽ nảy sinh tình huống dở khóc dở cười mà báo chí từng tường thuật.
"Một giáo viên thực hiện bài giảng về chủ đề ảnh hưởng của thuốc lá đối với
hệ hô hấp cho rằng đã vận dụng gần cả chục môn. Chẳng hạn khi đưa ra số liệu,
giáo viên này nói đã tích hợp được môn toán, trình chiếu bài giảng trên máy
tính là tích hợp tin học, dùng các từ khóa tiếng Anh là tích hợp ngoại ngữ,
thông tin cảnh báo là tích hợp giáo dục công dân…"
Hiện nay giới nghiên cứu giáo dục đang hiểu tích hợp khác hẳn
giới thực hành giảng dạy; giới biên soạn chương trình hiểu tích hợp khác với
cách làm của các nước – có thể gói gọn vào một ý: cơm chưa chín mà đã rút củi
ra khỏi nồi.
Lấy nền tảng được đào tạo chính quy ngành sư phạm lại có thêm
kinh nghiệm mười năm dạy học, tôi tự nhủ mình phải tự tìm hiểu "tích hợp"
chứ khó khăn gì một khái niệm mà đành chịu thua nó. Nhưng phải nói khi tra cứu
các tài liệu nghiên cứu chính quy, gặp phải câu này trong Tạp chí Nghiên cứu
Giáo dục, tôi như đụng đầu vào đá bị dội ngược: "Có thể phân biệt ba dạng
tích hợp: đa môn học, liên môn học và xuyên môn học. Đa môn học thể hiện sự đặt
cạnh nhau một cách đơn giản của các môn học mà không phá vỡ quá nhiều logic nội
tại của nội dung khoa học mỗi môn học. Liên môn áp dụng cho sự tương tác giữa
các môn học nhưng đã thay đổi một cách tinh tế…" Chịu, cao siêu quá. Phải
tìm con đường khác thôi.
Chuyển sang tìm hiểu "tích hợp" nhân tranh cãi về vị
trí môn Sử, đọc trả lời phỏng vấn của các quan chức Bộ Giáo dục & Đào tạo,
tôi hình dung ngành giáo dục đang hiểu tích hợp theo nghĩa, ví dụ, tích hợp lịch
sử với giáo dục công dân và giáo dục quốc phòng
thành môn Công dân với tổ quốc hay tích hợp lịch sử với địa lý thành môn
Khoa học xã hội. Hiểu theo cách đó thì cả mười năm nữa vẫn chưa tích hợp được
như kỳ vọng vì phải soạn xong chương trình tổng thể, rồi soạn chương trình từng
môn, rồi biên soạn sách giáo khoa hoàn toàn mới, rồi đào tạo lại giáo viên rồi
tập huấn… Mà dường như thế giới cũng chưa tích hợp đến mức độ đó.
Có thể hình dung ngành giáo dục các nước không tự trao cho
mình nhiệm vụ biên soạn chương trình tích hợp cho cả nước làm theo. Họ chỉ việc
công bố chương trình chuẩn ở mức tối thiểu theo các môn, thị trường làm sách vẫn
sẽ biên soạn các sách bộ môn tách biệt, phần đông các trường vẫn đưa ra chương
trình gồm các môn tự chọn và bắt buộc cho học sinh. Song song đó, các trường
hay cụm trường sẽ nỗ lực giới thiệu phương pháp tích hợp vào dạy và học với điểm
nhấn là học sinh dùng kiến thức liên môn để giải quyết các vấn đề đặt ra dưới sự
hướng dẫn của nhóm giáo viên liên môn.
Nói cách khác, tích hợp không có nghĩa gom các môn vào chung
thành một môn có tên gọi cụ thể nào đó. Hiểu như thế là sai tinh thần tích hợp
vì không lẽ phải tổ hợp các môn thành hàng ngàn môn tích hợp để đáp ứng các yêu
cầu rất đa dạng của cuộc sống và vì nói thế thì làm sao còn khái niệm tích hợp
liên môn hay đa môn nữa! Vẫn phải duy trì các môn riêng lẻ và sự sáng tạo của
người thầy là tìm kiếm chủ đề sao cho khi tìm hiểu, giải quyết hay giải thích,
học sinh phải vận dụng kiến thức và kỹ năng hình thành được từ các môn khác
nhau. Học sóng âm ở môn Vật lý rồi học các bộ phận của các nhạc cụ rồi
"tích hợp" chúng lại với nhau để giải thích vì sao nhạc cụ phát ra tiếng
nhạc. Hay người thầy đặt ra một vấn đề cho học sinh: làm sao để biến rác thải của
cộng đồng thành vật có ích. Khi đó, học sinh có thể học về vai trò của chính
quyền địa phương từ môn Khoa học xã hội; về các phản ứng hóa học trong môn Khoa
học tự nhiên; về cách tính toán khối lượng trong môn Toán…
Còn nhớ cách đây chưa lâu, rộ lên cái tin Phần Lan đòi bỏ các
môn Toán, Lý Hóa làm xôn xao dư luận. Thật ra Phần Lan vẫn dạy cho học sinh các
môn này nhưng không thành môn học riêng biệt mà “tích hợp” chúng trong các tình
huống cụ thể. Nhưng đây cũng chỉ mới là dự kiến yêu cầu các trường xây dựng ít
nhất một kỳ học “đa môn” tập trung vào một hiện tượng hay một chủ đề mà học
sinh quan tâm và sẽ áp dụng vào năm 2016. Ở nước ta cũng nổ ra tranh cãi bỏ hay
không bỏ môn Sử, do hiểu nhầm nhau cũng chẳng khác gì báo chí thế giới hiểu nhầm
vụ Phần Lan.
Cuối cùng, xin đề nghị những người biên soạn chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, hãy dùng đúng từ "ghép môn" khi muốn ghép một số môn lại với nhau để tạo ra môn mới. Đừng dùng từ "tích hợp" sẽ gây hiểu nhầm và lúng túng. Hãy để dành chuyện tích hợp nói sau, sau khi chuẩn bị thậm chí đào tạo lại một thế hệ giáo viên mới đủ sức làm chuyện tích hợp như thế giới đang làm bởi đó thuộc về phương pháp giảng dạy, cách tiếp cận chương trình giảng dạy chứ không phải bản thân cái chương trình đang muốn xây dựng.
