Cái bẫy “hậu
sự thật”
Nguyễn Vạn Phú
Giả sử bạn vướng vào một cuộc tranh luận trên mạng giữa một
bên nói chương trình đào tạo thạc sĩ chống tham nhũng là chuyện tào lao, không
cần thiết, chỉ mang tính phô trương và bên kia cho rằng một chương trình như thế
là không thể thiếu vì sẽ trang bị kiến thức được hệ thống hóa về tham nhũng,
các biểu hiện, các giải pháp mà quản trị nhà nước cần nắm.
Bạn bỏ công tìm tòi và
đóng góp một bài dài vào cuộc tranh luận về các chương trình tương tự mà các nước
khác đã tổ chức, kể cả mục đích của việc đào tạo, việc làm kỳ vọng sau tốt nghiệp...
Ý kiến của bạn rơi vào khoảng không; hai bên tiếp tục tranh cãi, không thèm đếm
xỉa đến những số liệu công phu bạn đưa ra.
Đó là một tình huống có thể dùng để minh họa cho một khái niệm
mới: hậu sự thật, hậu chân lý (post-truth) mà thế giới đang bàn tán nhất là sau
khi tin giả xuất hiện khắp nơi. Chữ “hậu” ở đây mang nghĩa vượt lên trên, vượt
qua, bỏ lại đằng sau… ý nói sự thật là không quan trọng bằng cái đằng sau sự thật.
Hậu sự thật là một tình huống khi người ta không còn dựa vào dữ kiện khách quan
để minh định đúng sai mà mọi tranh luận đều dựa vào cảm tính, vào xúc cảm nảy
sinh và dẫn dắt luồng suy nghĩ. Một khi dư luận hình thành do các hô hào đánh
vào lòng yêu ghét, giận dữ, thương cảm chứ không phải từ sự thật, đó là một xã
hội hậu chân lý!
Nhân vật được nhắc đến nhiều nhất mỗi khi bàn đến
“post-truth” là Tổng thống Mỹ Donald Trump. Với ông Trump, hậu sự thật đến từ cả
hai phía. Một bên thì báo chí Mỹ săm soi vào tất cả các phát biểu của ông, đếm
ra bao nhiều lời nói sai sự thật hay gây nhiễu thông tin (Washington Post đếm trong 466 ngày nhậm chức, ông Trump có 3.001
tuyên bố kiểu như thế, trung bình 6,5 phát biểu mỗi ngày!).
Bên kia ông Trump
liên tục viết các câu chê bai báo chí là “fake news” (tin giả); ví dụ sau khi
đưa ra những con số chứng tỏ tỷ lệ thất nghiệp ở Mỹ đang xuống mức thấp kỷ lục,
GDP đăng tăng cao nhất… Trump dè bỉu báo chí cứ chăm chăm vào tin xấu mà không
chịu thừa nhận thực tế khách quan này. Nhìn vào không gian chính trị Mỹ theo
cách đó dường như sẽ thấy hai tháp ngà bọc bởi những bong bóng khổng lồ, bên
trong ồn ào tiếng cãi vã nhưng không lọt nổi ra ngoài chứ chưa nói đến thấm vào
tháp ngà bên kia. Đó là những quả bóng “post-truth”.
Mạng xã hội là nơi hậu sự thật thắng thế, lan tràn. Trong
khi báo chí còn phải qua nhiều tầng nấc kiểm chứng, xác minh thông tin trước
khi đăng, bất kỳ ai cũng có thể dùng mạng xã hội để lôi kéo người khác tin theo
câu chuyện của mình, bất kể sự thật.
Ai trong chúng ta từng dùng mạng xã hội đều
đã có lần phẫn nộ, thương cảm, giận dữ, vò đầu bứt tai vì bức xúc trước một câu
chuyện nào đó mà sau này bị phát hiện là không chính xác. Cũng may là với đa số
người dùng, sự thật vẫn còn khả năng vượt thắng; cảm xúc sẽ bị chế ngự khi biết
sự thật. Nhưng xu hướng bất chấp sự thật để tiếp tục giận dữ, bức bối một cách
cảm tính trong một tình huống hậu sự thật là có thật và ngày càng lan rộng.
Tuy nhiên, hậu sự thật là một khái niệm buông xuôi, phó mặc
cho xúc cảm chi phối đến nhận thức trong khi thực tế vẫn cần các bên thừa nhận nhiều
chân lý làm nền tảng, bộ khung và chất kết dính cho xã hội hiện đại. Hậu sự thật
chỉ có thể xuất hiện trong một số tình huống và để khỏi rơi vào cái bẫy hậu sự
thật, phải làm cho các tình huống này ngày càng hẹp lại.
Trong quá trình này kỹ
năng kiểm chứng thông tin để củng cố sự thật, bác bỏ thông tin cố ý làm cho sai
lệch là kỹ năng mới, rất cần thiết. Và quan trọng nhất là đừng xem hậu sự thật
như một điều hấp dẫn, lôi cuốn đầy ma mị - buông sự thật để cùng tác động vào
tình cảm như đối thủ tranh luận là một chọn lựa dễ theo nhưng sẽ không đi đến
đâu vì tách rời chân lý.
Có thể trông chờ báo chí chính thống để ngăn đà tụt dài vào xã
hội hậu sự thật được không? Đó là vai trò của báo chí từ xưa đến nay với điều
kiện chúng ta đừng tạo bộ lọc để chọn nhận tin này và đóng cửa với tin kia. Con
người có xu hướng thích đọc những gì họ muốn nghe và lướt qua hay ngó lơ những
điều không muốn nghe. Ngày xưa thì khó hơn vì dù sao phải đọc cả tờ báo hay xem
trọn chương trình thời sự. Nay thì dễ hơn nhiều khi có những nơi chọn tin giùm
bạn như cái dòng cấp tin trên Facebook sẽ trao cho bạn tin bạn muốn đọc hay bạn
bè bạn muốn chia sẻ.
Người muốn toàn tin xấu sẽ nhận toàn tin xấu; người trông
chờ tin tốt sẽ tràn ngập tin tốt – khỏi cần băn khoăn. Mở rộng cõi lòng để đón
nhận tất cả mới mong trụ lại ở thế giới này, không bị lôi xuống vòng xoáy của một
thế giới hậu sự thật.
